قال رسول الله (ص): لِكُلِّ شَئٍ طَريقٌ وَ طَريقُ الجَنته العلمِ.
*بصیرت و شناخت:
ان الذين اذا مسهم من الشيطان تذكروا فاذا هم مبصرون.
يكي ديگر از راه هاي دفع شيطان و وسوسه هايش، بينائي و شناخت است. انسان بدون شناخت و بينائي نمي تواند در راهي به حركت در آيد و پيشرفت نمايد.
قرآن كريم اساس هدايت را معرفت و شناخت معرفي مي كند و همچنين شناخت بدون هدايت الهي را محبوس در ظواهر قسمتي از پديده هاي جهان ميداند كه نمي تواند راه راست و كمال انسان را به انسان بنماياند.
از اساسي ترين وظائف انسان معرفت خدا، نفس و جهان معرفي شده است. ما در اين قسمت از بحث خود به طور مختصر و اجمالي به پاره اي از اين وظائف اشاره مي كنيم:
- نياز به بينائي و شناخت
حضرت علي (ع) مي فرمايند: يا كميل ما مِن حَرَكَهٍ اِلا و اَنت مُحتاجٌ فيها الي المعرفته.
اي كميل در هر كاري و حركتي حتماً نياز به شناخت داري و هيچ حركتي نيست مگر اينكه در آن محتاج معرفت باشي.
و از حضرت امام صادق (ع) روايت شده كه مي فرمايند: وحدت علوم الناس كُله في اربع كلمات:
اولها ان تعرف ربك و الثاني ان تعرف ما صنع بك، الثالث ان تعرف ما اراد منك، ارابع أن تعرف ما يخرجك من دينك. درس تفسير ـ آيت الله موسوي اردبيلي
مي فرمايند من همۀ دانستني هاي بشر را در چهار كلمه يافتم: اول: پروردگارت را بشناسي، دوم: بشناسي كه دربارۀ تو چه كرده سوم: بشناسي كه از تو چه خواسته، چهارم: چه چيز تو را از دين بيرون مي برد.
آيات قرآني در موضوعات بعدي اين قسمت مطرح مي كنيم. - انسان نابينا
علم و بينائي براي رونده از ضروريات است، انساني كه نسبت به دين و وظايفش علم و معرفت داشته باشد ديگر به خطا و بيراهه نمي رود، چون راه و چاه را از هم شناخت لذه خود را در چاه نمي اندازد چون چاه را مي بيند.
علي (ع) مي فرمايد: العالم و بالعلم، كالسائرُ علي طريق الواضح. كسي كه به علم عمل مي كند مانند كسي است كه در راه و روش معين گام برميدارد.
او با شناخت عوامل و موانع حركت در پرتو لطف حق هدايت مي يابد و از خدا مي طلبد كه او را در لرزش و لغزش نيندازد.
رَبَّنا لا تُزغ قُلوُبنا بَعدَ اِذ هَديتنا وَهَب لَنا مِن لَدُنكَ رَحمتهً اِنَّكَ اَنتَ الوَهابُ.
اي خداي ما، دل هاي ما را پس از آنكه هدايت فرمودي در لغزش مينداز و از بارگاهت بر ما رحمتي عنايت فرما، كه همانا توئي بخشندۀ بي منت. سورۀ آل عمران آيه 8
امّا اگر همين انسان از شناخت خدا، آيات الهي و نفس خود بازماند و روي گرداند، ديگر خود را بندۀ غير خدا قرار مي دهد و نفس پر ارزش خود را كه دنيا نمي تواند برابر آن باشد به پستي ها مي فروشد و ديگر از هدايت باز مي ماند.
وَ مَن اَظلَمُ مهن ذُكر باياتِ رَبّهِ فَاَعرَضَ عَنها وَ نَسيَ ما قدمَت يَداهُ اِنّا جَعَلنا علي قُلوبِهِم اكنهً اَن يَفقَهوهُ وَ في اذانهم وَ قراً. وَ اِن تَدعُهُم اِلي الهُدي فَلَن يَهتَدُوا اِذاً اَبداً. سورۀ كهف آيۀ 57. و كيست ستمكار تر از كسي كه آيات پروردگارش را به يادش بياورند، او از آن آيات اعراض نموده و اعمال بجا آورده اش را به فراموشي سپرد، ما بر دلهاي آنها پرده ها زديم كه از فهم محروم شدند و در گوش هاي آنان سنگيني قرار داديم و اگر آنها را به سوي هدايت بخواني هرگز هدايت را نخواهند پذيرفت.
و آن كس كه از هدايت الهي محروم بماند، ديگر از شناخت و درك آيات الهي محروم مي ماند و وقتي چنين شد زندگي اش مانند زندگي انسان كوري است كه دستش در دست دشمنش قرار گرفته باشد.
وَ مَن اَعرَضَ عَنِ ذِكري فَاِنَّ لَهُ مَعيشَهً ضنكاً. وَ نَحشُرُهُ يَومَ القيمهِ اَعمي. قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرتني اَعمي وَ قَد كُنتُ بَصيراً. قالَ كَذلكَ اَتَتكَ اياتنا فَنَسيتَها وَ كذلِكَ اليومَ تُنسي. سورۀ طه آيۀ 126.
هر كس از ياد من اعراض كند همانا در دنيا زندگي و معيشتش تنگ شود و در روز قيامت نابينايش محشور كنم. (او در آن حال گويد) خدايا چرا مرا نابينا محشور كردي و حال آنه من ( در دنيا) بينا بودم. خدا به او مي فرمايد: آري چون آيات ما براي هدايت تو آمد و تو همه را به طاق راموشي نهادي، امروز هم ملائكه رحمت تو را فراموش خواهند كرد. نابينا كسي است كه شناخت ندارد و از ذكر حق اعراض ورزيده است او چون در دنيا خود را از ديدن آيات الهي كور كرد، در قيامت هم كور محشور مي شود. - با علم سخن بگوئيد و بشنويد
خداوند متعال دستور مي دهد كه با علم حركت كنيد، و سخن بگوئيد و بشنويد و در زندگيتان متكي به علم و عمل باشيد. و همچنين شيطان هم آدمي را بسوي جهل و ناداني مي راند و سعي مي كند كه انسان را از شناخت حق و عمل بدان باز دارد. - در قرآن كريم آمده:
وَ لا تَقفُ ما لَيسَ لَكَ بِه عِلمٌ اِنَّ السميعَ و البَصَرَ وَ الفُؤادَ كُلُّ اُولئكَ كانَ عَنهُ مَسئولاً. سورۀ اسراء آيۀ 36. و پيروي مكن از آنچه كه بدان علم نداري، زيرا انسان ها دربارۀ گوش و چشم و قلب مسئول قرار خواهند گرفت.
وَ تَقوُلوُنَ بِاَفواهكم ما ليسَ لَكُم بِه عِلمٌ وَ تَحسبونَهُ هَياً وَ هُوَ عِنداللهِ عَظيمٌ. سورۀ نور آيه 15. و با دهان خود سخني مي گفتيد كه به آن علم نداشتيد و گمان مي كرديد اين مسئله كوچكي است در حالي كه نزد خدا بزرگ است.
وَ اِنَّ كَثيراً لَيُضِلوُنَ بِاَهوائهم بِغير عِلمٍ. سورۀ انعام آيۀ 119. افراد فراواني مردم را با هواهاي خود بدون اينكه علمي داشته باشند، گمراه مي كنند.
وَ مِنَّ النّاسِ مَن يَشتري لَهوَ الحديثِ لِيُضِلَّ عَن سَبيلِ اللهِ بِغيرِ عِلمٍ. سورۀ لقمان آيۀ 6.
و بعضي از مردم سخنان باطل و بيهوده خريداري مي كنند تا مردم را از روي جهل گمراه سازند.
اِنَّما يَامُرُكم بِالسّوُءِ وَ الفَحشاءِ وَ اَن تَوُلوُا عَلي اللهِ ما لا تَعلمونَ. سورۀ بقره آيه 169.
جز اين نيست كه شيطان شما را به بدي فحشاء دستور مي دهد و دستور مي دهد كه شما دربارۀ خدا چيزي بگوئيد كه نمي دانيد.
و همچنين در قرآن مي خوانيم كه عقائد و سخنان گمراهان بر اساس علم و معرفت نيست بلكه بر ظن و گمان پايه گذاري شده اند.
وَ قالوُا ما هِيَ اِلا حَياتنا الدُنيا نَموتُ وَ نَحيا وَ ما يُهلكنا اِلاّ الدَّهرُو وَ ما لَهُم بِذالِكَ مِن عِلمٍ اِن هُم اِلاّ يَظنونَ. سورۀ جاثيه آيۀ 24. و گفتند: چيزي جز همين زندگي دنيوي كه داريم وجود ندارد، مي ميريم و زنده مي شويم و ما را جز همين روزگار دنيوي چيزي هلاك نمي كند و اينان بر اين گفته خود علمي ندارند، آنها تنها گمان مي برند.
اِنَّ الذّينَ لا يُؤمنونَ بِالاخِرَهِ لَيُسّمونَ الملائكهَ تَسمِيهَ الاُنثي. وَ ما لَهُم بِه مِن عِلمٍ اِن يَتَّبعوُنَ اِلاّ الظَّنَّ وَ اِنَّ الظَّنَّ لا يُغني مِنَ الحَقِّ شَيئاً. سورۀ النجم آيه 27و28.
آنان كه به آخرت ايمان نياوردند و فرشتگان را نام دختران خدا نهادند و حال آنكه هيچ علمي به آن ندارند و جز در پي گمان و پندار نمي روند و ظن و گمان در فهم حق سودي ندارد.
بَل هُوَ آياتٌ بَيّناتٌ في صُدورِ الذّينَ اُوتُوا العِلمَ وَ ما يَجحَدُ بِاياتنا اِلاّ الظالمونَ. سورۀ عنكبوت آيۀ 49. بلكه اين قرآن آيت روشن الهي است در سينۀ آنان كه از خدا نور علم و دانش يافتند و آيات ما را جز مردم ستمكار انكار نمي كنند.
آري علم نداشتن و كوري چشم، انسان را به چاه مي اندازد، زيرا كه چاه و راه را نمي شناسد به هر كدام كه مي رود همان راه را مي داند.
در چهي افتاد كان را غور نيست و آن گناه اوست جبر و جور نيست
در چهي انداخت او خود را كه من در خور قعرش نمي يابم سخن
اما اگر انسان عالم و عامل به علم باشد ديگر در عقب دشمن گام بر نمي دارد و دشمن از هر طريقي وارد شود و حضور يابد، فوراً متذكر و بينا مي شود، لذا از او تبعيت نمي كند، چون او عوامل فساد و صلاح خويش را شناخته است. و علي(ع) كسب اين علم را براي انسان واجب دانسته است. و مي فرمايد:
الزم العلم بك ما دلك علي صلاح دينك و ابان لك عن فساده.
واجب ترين علم بر تو علمي است كه كار دينت را اصلاح كند و فساد كارت را برايت آشكار و روشن سازد. - بنابراين بايد:
چشم درون خويش را با شناخت خدا و رسول خدا و دشمنان آنان بينا كنيم و با ذكر حق اين بينائي را حفظ كنيم. تا بدين طريق سعادت ابدي خويش را دريابيم. زيرا كساني كه از شناخت حق و عمل بدان محروم ماندند در چاه افتادند.
اِنَّ الذّينَ لا يُؤمنونَ بِالاخرهِ زَيّنا لَهُم اَعمالَهُم فَهُم يَعمَهُونَ. سورۀ نمل آيه 4.
همانا آنانكه به عالم آخرت ايمان نمي آورند با اعمالشان را در نظرشان بلكه مغرور و گمراه شوند.
اِنَّهم لفي سكرتهم يعمهون. سورۀ حجر آيۀ 72.
اين مردم دنيا هميشه مست شهوات نفساني و گمراهي خواهند بود.
ولي كساني كه نسبت به مبدأ و معاد عالم و برنامه هاي الهي، شناختي عقلي و عالي پيدا كرده اند، در پرتو نور حق گام بر مي دارند تا به جنّت القاء برسند. فادخلي في عبادي و ادخلي جنّتي.
و چه زيبا فرود پيامبر اسلام (ص): ما خرج الرجل من بينه يطلب علماً الا سهل الله لهُ طريقا الي الجنه. خارج نشد مردي از خانه خود براي جستجوي علمي مگر اينكه خداوند راه بهشت را بر او آسان نمود.
سیدعبدالمحمد تقوی
